Kodeks cywilny mówi dokładnie tak:Art. 145. § 1. Jeżeli nieruchomość nie ma odpowiedniego dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, właściciel może żądać od właścicieli gruntów sąsiednich ustanowienia za wynagrodzeniem potrzebnej służebności drogowej (droga konieczna).
§ 2. Przeprowadzenie drogi koniecznej nastąpi z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Jeżeli potrzeba ustanowienia drogi jest następstwem sprzedaży gruntu lub innej czynności prawnej, a między interesowanymi nie dojdzie do porozumienia, sąd zarządzi, o ile to jest możliwe, przeprowadzenie drogi przez grunty, które były przedmiotem tej czynności prawnej.
§ 3. Przeprowadzenie drogi koniecznej powinno uwzględniać interes społeczno-gospodarczy.
W myśl art. 145 § 2 k.c, drogę konieczną przeprowadza się w odniesieniu do nieruchomości niemającej dostępu do drogi publicznej lub do budynków wzniesionych na tej nieruchomości. Przeprowadzenie to może się okazać niezbędne także wtedy, gdy wprawdzie wspomniany dostęp istnieje, ale nie jest odpowiedni. Jak nakazuje art. 145 § 2 zdanie pierwsze, przeprowadzenie drogi koniecznej powinno nastąpić z uwzględnieniem potrzeb nieruchomości nie mającej dostępu do drogi publicznej oraz z najmniejszym obciążeniem gruntów, przez które droga ma prowadzić. Oznacza to np., że w zasadzie wykluczone jest przeprowadzenie drogi koniecznej przez siedlisko nieruchomości obciążonej (zobacz postanowienie Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 13 lutego 1985 r.; III CRN 311/84; niepublikowany). Z kolei § 3 wspomnianego przepisu wymaga, by przeprowadzenie drogi koniecznej uwzględniało interes społeczno-gospodarczy.
Z treści art. 145 kodeksu cywilnego wynika, że ustanowienie służebności drogi koniecznej może nastąpić nie tylko wtedy, gdy nieruchomość w ogóle nie ma dostępu do drogi publicznej lub do należących do tej nieruchomości budynków gospodarskich, ale także, gdy dostęp co prawda istnieje, tyle że jest „nieodpowiedni”. Kryterium „odpowiedniości” jest niewątpliwie nieostre i wymaga konkretyzacji w rozważanych stanach faktycznych. Najogólniej powiedzieć można, iż dostęp uznany zostanie za nieodpowiedni, jeśli nie da się z niego korzystać tak, by możliwe było użytkowanie nieruchomości zgodnie z jej społeczno-gospodarczym przeznaczeniem.
Dlatego też do uzyskania pełnej informacji co do usytuowania nieruchomości, przez które ma być przeprowadzona droga, z reguły powinno się przeprowadzać dowód z oględzin wymienionych nieruchomości. Oględzin należy dokonywać z udziałem biegłego geodety w celu umożliwienia mu sporządzenia mapy oznaczającej projektowany sposób ustanowienia drogi koniecznej. Mapa powinna być sporządzona według zasad obowiązujących przy opisie nieruchomości w księdze wieczystej.
Pojęcie drogi publicznej zdefiniowane jest w ustawie z 21 marca 1985 r. o drogach publicznych (t.jedn.: Dz. U. 2004 r. Nr 204 poz. 2086). Zgodnie z art. 2 tej ustawy, drogami publicznymi są drogi : krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Brak bezpośredniego dostępu do drogi, która nie jest drogą publiczną w rozumieniu ustawy o drogach publicznych, nie uzasadnia jednak ustanowienia służebności drogi koniecznej (zobacz uchwałę Sądu Najwyższego - Izba Cywilna i Administracyjna z dnia 22 listopada 1982 r.; III CZP 44/82; OSNCP 1983 r. nr 5-6 poz. 70).
Uprawnionymi do zgłoszenia wniosku o ustanowienie drogi koniecznej są:
- właściciel nieruchomości izolowanej;
- użytkownik wieczysty
- samoistny posiadacz, z tym że jeżeli nie jest właścicielem, to na jego rzecz może być ustanowiona tylko służebność osobista (art. 146 k.c);
- spółdzielnia produkcyjna (art. 286 k.c).
Gdy nieruchomość władnąca jest przedmiotem współwłasności, to wniosek o ustanowienie drogi koniecznej mogą złożyć zarówno wszyscy lub niektórzy współwłaściciele albo jeden z nich. W tych ostatnich dwóch wypadkach złożenie wniosku będzie skuteczne, jeżeli ma na celu zachowanie wspólnego prawa (art. 209 k.c.).Inne osoby, poza wymienionymi, nie są uprawnione do żądania ustanowienia drogi koniecznej. W szczególności takiego uprawnienia nie mają np. dzierżawcy i użytkownicy. Wbrew jednak niektórym poglądom wypowiadanym w literaturze, krąg uczestników postępowania jest bardzo szeroki. Przede wszystkim w charakterze uczestników postępowania zmierzającego do ustanowienia drogi koniecznej winni wystąpić pozostali współwłaściciele, którzy nie zgłaszali wniosku o wszczęcie tego postępowania. Do grona uczestników będą należeli wszyscy właściciele nieruchomości, przez które droga mogłaby być przeprowadzona (art. 626 k.p.c), współwłaściciele niebędący wnioskodawcami, użytkownicy wymienionych nieruchomości itp. Innymi słowy, uczestnikiem postępowania w sprawie ustanowienia drogi koniecznej jest każda osoba, której może dotyczyć, chociażby pośrednio5, wynik postępowania.
Wniosek o ustanowienie drogi koniecznej (przykładowy wzór w dziale Pisma i pozwy) powinien odpowiadać warunkom pisma procesowego. Powinien również dokładnie wskazać okoliczności uzasadniające potrzebę ustanowienia omawianej drogi. Sąd nie jest związany żądaniem wniosku i może przeprowadzić drogę w inny sposób, niż żądał wnioskodawca, jeżeli materiał dowodowy i wynik oględzin nieruchomości za tym będą przemawiały. Prawidłowe uzasadnienie wniosku ułatwi sądowi zajęcie właściwego stanowiska w kwestii ustanowienia drogi koniecznej.
Właściwym do rozpoznania sprawy jest sąd położenia rzeczy (art. 606 k.p.c), a gdy nieruchomość jest położona w kilku okręgach sądowych - wybór sądu należy do wnioskodawcy (art. 43 § 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c).
Z art. 145 k.c. wynika, że ustanowienie służebności drogi koniecznej jest odpłatne. Wynagrodzenie za ustanowienie tej służebności powinno stanowić równowartość korzyści, których właściciel nieruchomości obciążonej został pozbawiony w następstwie przeznaczenia jej na wspomnianą drogę. Sąd powinien zasądzić od właściciela nieruchomości władnącej wynagrodzenie na rzecz właściciela nieruchomości obciążonej, chociażby on nie zgłosił żądania.
