Podobnie jak przy rozwodzie podstawową przesłanką orzeczenia separacji jest zupełny rozkład pożycia małżeńskiego. W odróżnieniu od rozwodu nie ma natomiast konieczności spełnienia przesłanki trwałego rozkładu pożycia małżeńskiego. Do orzeczenia wystarczy więc, aby w chwili orzekania faktyczny rozkład pożycia istniał, bez względu na jego długość. Natomiast przesłankami uniemożliwiającymi orzeczenie separacji jest: a) sprzeczność orzeczenia separacji z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków (gdy na skutek orzeczenia separacji „mogłoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków”),
b) sprzeczność orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego z przyczyn innych niż wzgląd na dobro małoletnich wspólnych dzieci małżonków.
W razie zgodnego żądania orzeczenia separacji, jeżeli małżonkowie nie mają małoletnich dzieci (art. 611§ 3), zbędne staje się w zasadzie szczegółowe badanie przyczyn rozkładu pożycia (chyba że jest to potrzebne do ustalenia, czy rozkład jest zupełny), skoro przy takim żądaniu wyłączone jest orzekanie o winie (art. 613 § 2) i skoro do orzeczenia separacji nie jest wymagane, by rozkład pożycia był trwały.
Z żądaniem orzeczenia separacji może wystąpić jedno z małżonków lub oboje małżonkowie. Powództwo o separację wytacza się wyłącznie przed sąd, w którego okręgu małżonkowie mieli ostatnie wspólne zamieszkanie, jeżeli choć jedno z nich w okręgu tym jeszcze stale przebywa. W braku takiej podstawy wyłącznie właściwy jest sąd miejsca zamieszkania strony pozwanej, a gdy i tej podstawy nie ma - sąd miejsca zamieszkania powoda.
W sprawie o separację małżonek może żądać dla siebie alimentów (art. 444 k.p.c.) stosownie do art. 614 § 3 i 4.
Uwzględniając żądanie, sąd orzeka separację bezterminowo.
Od pozwu o separację pobiera się wpis stały w kwocie 500 zł.
Wpis stały w kwocie 100 zł pobiera się od wniosku o separację na zgodne żądanie małżonków oraz w sprawie o zniesienie separacji.
