fot. Fotolia
Sport = grzech?
Okres od upadku Cesarstwa Rzymskiego (476 r.) do końca XV wieku jest czasem degradacji kultury fizycznej. Pogląd ten uzasadnia się faktem zaniku lub znacznego ograniczenia wychowania fizycznego młodzieży w szkołach w tej epoce oraz rygoryzmem religijnym, który deprecjonował dbałość o zdrowie i rozwój fizyczny jako rzecz niezgodną z celami życiowymi człowieka średniowiecznego, a nawet grzeszną.
Miejsce i rola wychowania fizycznego w szkolnictwie średniowiecznym były różne w zależności od tego, jak rozwijała się edukacja w poszczególnych okresach historycznych. W szkołach rzymskich wychowanie fizyczne było realizowane w formach, które ustaliły się w okresie istnienia imperium rzymskiego (najdłużej takie szkoły przetrwały w Irlandii).
Po utrwaleniu się porządku średniowiecznego z supremacją Kościoła kultura fizyczna, podobnie jak nauki niesłużące uzasadnianiu prawd wiary, uległa rzeczywiście deprecjacji. Kościół usiłował skupić w swym ręku całe szkolnictwo, zarówno jego niższe szczeble (trivium), jak i wyższe (quatrivium). W programach wychowawczych nie brano pod uwagi kwestii dbałości o sprawność fizyczną. Zdrowie duszy, a nie ciała, było bowiem celem nadrzędnym szkół. Rygoryzm moralny zakazywał rozwijania pewnych form kultury fizycznej, np. pływania. Nie były to jednak poglądy powszechne. Czołowy teolog i filozof średniowiecza, św. Augustyn (354–430), zalecał gimnastykę jako bardzo pożyteczną formę ruchu, nawet dla duchownych.
Ideał skrajnej ascezy starał się przełamać św. Tomasz z Akwinu (1225–1274). Aprobował ćwiczenia fizyczne jako korzystne dla rozwoju człowieka.
Należy zaznaczyć, że wychowanie fizyczne młodzieży zależało również od statusu społecznego. Inaczej dbano o dzieci feudałów, a inaczej o chłopskie.
Sport w średniowiecznej szkole
Niektóre miasta miały bardzo dobrze rozwinięte szkolnictwo, ale wychowanie fizyczne nie było uwzględnione w programie. Nie oznacza to jednak, że młodzi nie uprawiali sportów. Źródła wskazują na to, że młodzież plebejska podejmowała różne rodzaje aktywności fizycznej. W dni wolne od pracy, aby odpocząć po monotonnej i ciężkiej pracy, chłopi wykonywali różne ćwiczenia fizyczne w formie zabawy. Wśród nich dominowały biegi, np. w worku lub z jajkiem. Ulubionymi ćwiczeniami były także rzuty lub pchnięcia różnymi przedmiotami, takimi jak drągi, belki czy kamienie. Dużą popularnością wśród młodzieży wiejskiej cieszyła się zabawa z piłką; rozpowszechnione były także zapasy, tańce oraz zabawy na lodzie i śniegu.
W miastach ceniono szermierkę i zawody strzeleckie. Zawodnicy strzelali z łuku, a później z broni palnej do umocowanego na wysokiej żerdzi kura. Zwycięzcę ogłaszano królem kurkowym. Tak powstały pierwsze bractwa kurkowe. Na ziemiach polskich pierwsze takie organizacje pojawiły się na Śląsku i w Wielkopolsce.
Zawody strzeleckie nie były jedynymi formami aktywności fizycznej mieszczan. Wśród dyscyplin popularnych w średniowiecznej Europie należy wymienić: zapasy, kręgle, palanta, rzuty kamieniem, wyścigi konne, biegi oraz grę w piłkę (kopali ją nawet biskupi).
Gry sportowe
O rozpowszechnieniu gier sportowych wśród młodzieży mówią przepisy ograniczające bądź zabraniające pewnych ich rodzajów, np. w 1314 r. król Edward wydał zakaz gry w piłkę, ustawa sejmu wiślickiego z 1347 r. zabraniała gry w szachy, a burmistrz Paryża nie pozwolił na gry w dni robocze pod karą więzienia lub grzywny. Pomimo rygorystycznych zakazów rozgrywki były nadal popularne. Aby uniknąć represji, organizowano je ku czci różnych świętych.
Polowanie
Ważną rozrywką, mającą charakter utylitarny, było polowanie, które traktowano przede wszystkim jako sprawdzian zręczności. Polowano na grubą zwierzynę z oszczepem, łukiem lub kuszą. Powszechne były polowania z psami, które przetrwały do dziś w Anglii i Francji w postaci tak zwanej pogoni za lisem.
Szachy i taniec
Ulubioną grą zarówno mieszczan, jak i panów były szachy. Ponadto niemałym uznaniem cieszył się taniec; tańczyli chłopi, mieszczanie i rycerze na dworach.
Wychowanie rycerskie
W dobie średniowiecza wytworzył się nowy system wychowania młodzieży szlacheckiej. Było to wychowanie rycerskie, które obejmowało dwa stopnie.
Od 7. do 14. roku życia młody szlachcic przygotowywał się do roli pazia i pachołka, a od 15. do 21. roku życia pełnił funkcję giermka. Każdy z tych okresów wypełniony był bogatym programem ćwiczeń fizycznych, wymagających dużej siły i sprawności. Młodzi paziowie uprawiali skoki, biegi, rzuty kijem. Ćwiczyli się także w dźwiganiu dużych ciężarów, w biegach na dużą odległość, pływaniu oraz jeździe konnej w pełnym uzbrojeniu.
Zobacz też: Jakie sporty uprawiano w starożytnym Egipcie?
Turnieje rycerskie
Średniowiecze to okres powstania i rozwoju turniejów rycerskich. Organizowano je na dworach władców z okazji różnych uroczystości, np. urodzin, koronacji czy zaślubin. Ponieważ turnieje posiadały duże walory widowiskowe i emocjonalne, podnosiły atrakcyjność uroczystości. Turnieje polegały na zbrojnej walce rycerzy na koniu i bez wierzchowca. Mimo że walczono bronią tępą, wielu z nich odnosiło ciężkie rany lub traciło życie. Najgłośniejszym wypadkiem tego rodzaju stała się śmierć w 1559 r. króla francuskiego Henryka II Walezjusza (1519–1559), w którego oko trafił kopią przeciwnik. Turnieje były zawodami sportowymi wymagającymi od uczestnika niemałego wysiłku fizycznego, dobrej kondycji i umiejętnej taktyki.
Nasuwa się porównanie między turniejami rycerskimi okresu średniowiecza a igrzyskami starogreckimi. Te formy aktywności fizycznej miały wspólne cechy. Igrzyska starożytne były dostępne dla wszystkich wolnych Greków, turnieje zaś dla całego średniowiecznego rycerstwa. Były to instytucje ekskluzywne, w których udział uwarunkowany był pochodzeniem. Różnił je ustrój społeczny. Igrzyska starożytne wyrażały ideał harmonii rozwoju fizycznego i duchowego, która stanowiła podstawę sprawności bojowej średniowiecznego rycerza.
Ziemie polskie, w przeciwieństwie do terenów Europy Zachodniej, były słabiej rozwinięte gospodarczo i kulturowo, stąd wiele form kultury fizycznej pojawiło się dużo później. Różnorodne ćwiczenia fizyczne, gry i zabawy, popisy sprawności oraz inne formy aktywności ruchowej stanowiły od dawna niezbędny element wychowania młodego pokolenia. Wśród plemion słowiańskich w dawnej Polsce popularnością cieszyły się: biegi i ściganie się, ciskanie kamieniem, rzuty dzidą, strzelanie z łuku, myślistwo, jazda i gonitwy konne, ślizganie się na drewnianych łyżwach, walka na kije i pięści. Uprawiano ćwiczenia służące kształtowaniu siły i wytrzymałości, przybierające także postać zawodów i igrzysk.
Pląsy
Szeroko rozpowszechnione na terenie całej Polski były pląsy. Tańczono w karczmach, na dworach, w kościołach, a nawet na cmentarzach, co wywołało protesty legata papieskiego. Również stary świętojański obyczaj puszczania wianków późnym wieczorem na wody Wisły, Rudawy i Prądnika był okazją do pląsów i zabaw.
[…] Kaznodzieja krakowski z niechęcią mówi o rozbrzmiewających wówczas dźwiękach lutni i chóru oraz tańcach głupich niewiast, które pląsają wtedy i śpiewają pieśni pogańskie.
W zimie ślizgano się często na lodzie. „Kiedy wielkie żuławy lub bagna, które otaczały wodą mury miasta z północnej strony zamarzły, wielu młodych ludzi zabawiało się na lodzie”.
Dwa nurty kultury fizycznej
W Polsce średniowiecznej – podobnie jak w całej Europie – można wyróżnić dwa nurty kultury fizycznej: rycerski i mieszczańsko-plebejski. Do stanu rycerskiego przygotowywano młodzież męską od najmłodszych lat. W procesie tego wychowania ważną rolę odgrywała aktywność ruchowa. Sprawność fizyczna stanowiła fundament kodeksu rycerza, który musiał być dzielny, zręczny i męski w walce. Młodzi chłopcy pełniący funkcję pazia, a później giermka zaprawiali się więc w biegach, skokach, zapasach, rzucaniu dzidami lub kamieniami, bijatykach na kije itp.
Pasowanie na rycerza było ważnym aktem urzędowym, a program tego obrzędu zawierał wiele popisów odwagi i zręczności.
Wychowanie rycerskie w Polsce w zasadzie nie różniło się od tego, jakie obowiązywało w zachodniej Europie. Sprawdzianem wysokiej sprawności rycerza były turnieje organizowane na dworach możnych panów i władców, stanowiące swoiste igrzyska epoki średniowiecza. Pierwszy wielki turniej rycerski odbył się w Krakowie w 1398 r., podczas wizyty Zygmunta Luksemburskiego (1368–1437).
Polscy rycerze słynęli z wielkiej siły i sprawności fizycznej, np. biskup i kanclerz koronny Stanisław Ciołek (1382–1437) oraz Zawisza Czarny z Garbowa (?–1428).
Rycerze chętnie grali w warcaby i szachy, znane już za Piastów, o czym świadczą znaleziska figur szachowych z Sandomierza.
Zobacz też: Sport w starożytności: jak ćwiczono w Chinach i Indiach?
Czym było bractwo kurkowe?
W kręgach mieszczaństwa średniowiecznego uprawiano takie ćwiczenia, które przygotowywały ludność miejską do obrony miast, a więc przede wszystkim strzelectwo. Wprawianie się mieszczan do strzelania, początkowo z łuków, później z kusz i coraz bardziej nowoczesnej broni palnej, miało zorganizowany charakter. Odbywało się w stowarzyszeniach strzeleckich, w Polsce zwanych bractwami kurkowymi.
Najstarsze bractwo kurkowe powstało w Poznaniu, prawdopodobnie w 1253 r. Bractwa kurkowe stopniowo zaczęły odgrywać coraz większą rolę w organizacji życia towarzyskiego i rekreacyjnego środowisk mieszczańskich. Zawody strzeleckie i towarzyszące im zabawy, uczty i festyny nabierały znaczenia i stawały się ważnymi świętami społeczności miejskiej. Były z czasem przekazywane z pokolenia na pokolenie aż do czasów współczesnych. Bractwa kurkowe w pewnym stopniu były prototypem powstających w XIX w. mieszczańskich stowarzyszeń sportowych.
Ruch w mieście
W miastach, poza strzelectwem, powszechne były również gry i zabawy ruchowe, stanowiące ważny element wychowania młodzieży, a zarazem życia towarzyskiego, np. kręgle.
Wśród ludu wiejskiego popularnością cieszyły się przede wszystkim: rzuty kamieniem, popisy siły i zręczności, pląsy, tańce, gry w piłkę, zabawy na śniegu i lodzie. Miały one często postać obrzędową i uprawiano je podczas różnych świąt, uroczystości i jarmarków.
W średniowieczu różnorodne przejawy aktywności ruchowej przybierały charakter utylitarny bądź formę spontanicznej zabawy i rozrywki. Epoka ta nie była tak poważna i surowa, jak to sobie powszechnie wyobrażamy. Ludzie potrafili się bawić i cieszyć życiem. Mimo prób narzucenia ascetycznych obyczajów toczyło się zwyczajne życie, w którym kultura fizyczna odgrywała istotną rolę. Częściowo wynikało to z konieczności obrony kraju, a po części z naturalnej dla człowieka potrzeby ruchu, radości i rekreacji.
Zobacz też: Szokujące fakty: jak leczono w średniowieczu?
Fragment pochodzi z książki "Zdrowie i kultura fizyczna" J. Bielskiego i E. Bladej (Impuls 2014). Publikacja za zgodą wydawcy.
