Rola rodziców w wychowaniu seksualnym

Rodzice pełnia rolę szczególna w integralnym wychowaniu seksualnym; mogą, być dla dziecka wzorem świata dwupłciowego, który pozwoli mu określić i zidentyfikować swoją, płeć stanowiąca jeden z najważniejszych wymiarów ludzkiej egzystencji.

Model kształtowania płci od najwcześniejszego dzieciństwa może zdecydować o sposobie przeżywania własnej płci i jej akceptacji. Nieakceptowanie własnej płci może mieć różne konsekwencje, począwszy od okresowo przeżywanych rozczarowań, aż do dewiacji włącznie. Niezadowolenie zaś z czegoś tak trwale związanego z własną osobą jak płeć powoduje skutki głęboko sięgające w życie człowieka, jego obraz samego siebie oraz pełnienie ról życiowych. Organy płciowe są swoistym instrumentem wykonawczym ściśle związanym z życiem psychicznym i duchowym człowieka; konieczne jest zatem wiązanie płciowości ludzkiej z integralnym rozwojem osoby.

W świadomości dziecka od najwcześniejszych lat dziedzina seksualna kojarzy się z instytucją małżeństwa. Wizja życia seksualnego, która nie jest jeszcze wtedy sprecyzowana, powstaje z obserwacji rzeczywistości własnej rodziny. Jeśli obserwacja rodziców dostarcza samych negatywnych spostrzeżeń, nie ma właściwych warunków do prawidłowego wychowania seksualnego. Potrzeba wzoru najbardziej ujawnia się wówczas, gdy dziecko naśladuje zachowanie osób z najbliższego otoczenia. Pierwszych wzorów osobowych dostarczają rodzice. Potrzeba ta nie zanika z okresem dzieciństwa, lecz uwidacznia się także w okresie dojrzewania.

Zasadnicza trudność w wychowaniu seksualnym jest więc związana z funkcjonowaniem negatywnych wzorów życia małżeńskiego i rodzinnego, które często są wynikiem uczestnictwa dziecka w małżeńskich nieporozumieniach rodziców. Sytuacja taka uniemożliwia dziecku powiązanie swojej seksualności z miłością małżeńską i rodzicielską. Niewłaściwe relacje między rodzicami są bardzo precyzyjnie dostrzegane przez dziecko, które - pomimo pozorów harmonii i bezkonfliktowości w rodzinie - łatwo dostrzega ich prawdziwe oblicze. Dlatego też na tę stronę rzeczywistości w wychowaniu seksualnym należy zwracać szczególną uwagę. Dziecko uczy się być kobietą i mężczyzną na wzór ojca i matki, a wszelkie negatywne doświadczenia zakłócają jego rozwój psychoseksualny.

Rodzice nie stworzą zatem właściwej relacji wychowawczej z dziećmi, jeżeli uprzednio nie zbudują głębokiej więzi małżeńskiej między sobą; więź ta jest jednocześnie podstawą i celem małżeństwa. Niewłaściwy klimat uczuciowy w relacjach między rodzicami stanowi główną przyczynę zaburzeń w zachowaniu dziecka. Należy więc pamiętać, że sprawą bardzo istotną w wychowaniu jest obraz rodziców ukształtowany przez dziecko na podstawie jego bezpośrednich obserwacji. Bez istnienia prawidłowych więzi między rodzicami, więzi ojcowskie i macierzyńskie będą zawsze niepełne.

Znaczenie postaw rodzicielskich

Obraz wytworzony w świadomości dziecka zależy od postawy rodziców względem dziecka. Zawarta jest w niej tendencja do zachowania się wobec dziecka w określony sposób, jak i wyrażania poglądu na dziecko. Każda z postaw - macierzyńska i ojcowska - zawiera trzy składniki: uczuciowy, myślowy i działania. Właściwe postawy rodziców wobec dziecka, które charakteryzuje zaufanie i uznanie jego praw oraz miejsca w rodzinie, sprzyjają powstawaniu atmosfery wzajemnego zrozumienia. Dziecko staje się wtedy ufne wobec rodziców oraz skłonne do współdziałania.

Postawy rodziców wobec dziecka nie zawsze muszą być identyczne; wystarczy, że nie są rozbieżne. Jeżeli przy tym opierają się na wzajemnej akceptacji rodziców i szacunku względem siebie, wówczas odmienność postaw oj ca i matki nie wywiera szkodliwego wpływu na psychikę dziecka. Odwrotnie: taka sytuacja może być źródłem większego bogactwa doznań emocjonalnych oraz okazją do gromadzenia spostrzeżeń indywidualnych cech rodziców. Zasadnicze zatem znaczenie w wychowaniu seksualnym ma przede wszystkim wzorzec życia rodzinnego, więzi rodzinne oraz postawy rodzicielskie. Dopiero przy zachowaniu właściwej jakości tych elementów rzeczywistości rodzinnej staje się możliwe skuteczne realizowanie podstawowych obowiązków rodziców w dziedzinie wychowania seksualnego.

Rodzice ponoszą odpowiedzialność za płodność w przyszłości ich dzieci. Tematyka seksualno-rozrodcza nie powinna stanowić wstydliwego tabu, musi być natomiast wyjaśniana stopniowo, w sposób odpowiedni do wieku, rozwoju umysłowego, zdolności rozumienia i zainteresowań. Prawidłowe uświadomienie dziecka nie może się jedynie ograniczać do przekazania "technicznych" szczegółów aktu seksualnego i porodu, lecz musi zawierać pełną prawdę o człowieku w ujęciu integralnym. Wychowanie seksualne musi brać pod uwagę wszystkie elementy struktury ludzkiej; również ze względów metodycznych nie powinno się ich rozdzielać.

Prawidłowe uświadomienie dziecka stanowi jednocześnie początek właściwego wychowania. Wskazanie istoty rzeczy, czyli podkreślenie faktu, że jest ono dzieckiem miłości, stwarza najwłaściwszy klimat wychowawczy dla jego dalszego prawidłowego rozwoju osobowego. Zobowiązuje to jednak rodziców do właściwej postawy. Interpretacja taka nie jest bowiem możliwa w sytuacji, kiedy dziecko nie było oczekiwane. Samo stwierdzenie tego faktu może zniekształcić u dziecka wizję ludzkiego seksualizmu.

Oprócz uświadomienia, które dotyczy początków istnienia człowieka i jego prawa do miłości, istnieje również konieczność przekazywania przez rodziców odpowiedniej sumy wiedzy o ludzkim seksualizmie. Podstawowym zadaniem w wychowaniu nie jest informowanie o zjawiskach, lecz docieranie do ich źródeł. Rodzice mają młodemu człowiekowi uświadomić istotę rzeczy, podstawowe prawdy w sposób jednoznaczny i przekonujący. Płeć nie może być ukazywana wyłącznie jako źródło atrakcji, lecz jako zadanie do spełnienia. Płeć wyznacza zadanie, którego realizacja wymaga szczególnej działalności. Przygotowanie do tej działalności polega na przekazaniu właściwej hierarchii wartości.

Obiektywna prawda o roli płci zwraca uwagę na fakt, że służy ona przekazywaniu życia i jest wartością przyporządkowaną. Płciowość sama w sobie się nie tłumaczy, narządy rozrodcze człowieka same w sobie nie mają znaczenia. Istotnego znaczenia, przez szczególną zdolność przekazywania życia, nadaje im płodność. Płeć jest zatem nierozerwalnie związana z funkcją przekazywania życia. Niezbędne jest również podkreślenie faktu, że akt seksualny człowieka nigdy nie jest działaniem wyłącznie cielesnym, obejmuje bowiem całego człowieka i nie dotyczy tylko ciała, lecz i osób. Pomimo więc podobieństwa biologicznego, w sposób istotny różni się od aktu zwierzęcego.

Niezadowalające efekty wychowania seksualnego wynikają z umiejscowienia płciowości w ludzkich organach rozrodczych, którym przypisuje się moc władzy nad człowiekiem, podczas gdy są one jedynie narządami wykonującymi polecenia wysyłane przez mózg.

Seks a moralność

Akt seksualny człowieka, nie jest nigdy moralnie obojętny, ponieważ obejmuje całego człowieka. Fakt ten należy szczególnie uświadomić młodemu człowiekowi, który niejednokrotnie przejawia tendencję oderwania zachowań seksualnych od sfery wartościowania, oceny moralnej. Podstawowe więc zadanie wychowawcze rodziców to ukazanie ścisłego związku działania z moralnością. Tylko człowiek w pełni dojrzały jest odpowiedzialny za swoje działania seksualne; w przypadku ludzi młodych, nie w pełni dojrzałych, a więc nie mogących podjąć odpowiedzialności, odpowiadają za nie ich rodzice.

Rodzice, chcąc realizować ciążącą na nich odpowiedzialność, często stawiaj ą dzieciom normy negatywne - zakazy. Nie biorą jednak pod uwagę, że norma postępowania podyktowana jako zakaz natychmiast budzi sprzeciw młodego człowieka, wywołuje poczucie krzywdy i bunt, zwiększając pożądanie zakazanej czynności. Zakaz nie ma bowiem mocy formowania postawy. Prawdopodobieństwo realizacji zakazu jest możliwe jedynie w przypadku, jeśli człowiek sam z przyczyn sobie wiadomych podejmie decyzję zabraniającą, ale nawet w tym przypadku ta realizacja ma niewielkie szanse powodzenia.

Rodzice często nie potrafią przekonująco uzasadnić, dlaczego stosują wobec młodzieży zakaz działania seksualnego. Jak długo w świadomości młodego człowieka będzie istniało przekonanie, że zakaz pożycia seksualnego jest pozbawieniem dobra, tak długo będzie się starał do tego dążyć. W każdej dziedzinie zakaz jest niezbędny do zagwarantowania wartości. Przyjęcie zakazu tak długo sprawia człowiekowi trudność, jak długo nie rozumie jego celu. Młodemu człowiekowi należy więc uświadomić, że zakaz jest potrzebny jako etap przejściowy i ma mu umożliwić zrozumienie istoty jego znaczenia.

Naświetlenie sfery seksualności człowieka od strony moralnej nie powinno się tylko ograniczać do podawania listy zakazów, lecz musi także pokazywać, jaki sposób postępowania nie jest zgodny z normą prawdziwej miłości. Główne zadanie wychowania powinno być zorientowane na rozwój człowieka, z podstawowym rozwojem zdolności do miłości oraz na potrzebę otwarcia się na drugą osobę.

Wychowanie jest działaniem wszechstronnym, ogarniającym zarówno sferę intelektualną, jak również emocjonalną i działaniową. Powinno uwzględniać odniesienia do systemu wartości i norm moralnych i przygotowywać do właściwego wyboru wartości, na których podstawie młody człowiek podejmie przyszłe działania w społeczeństwie. Musi ono zmierzać do dojrzałości psychicznej charakteryzującej się zgodnością zachowań z wyznawanymi normami oraz odpowiedzialnością za czyny własne i innych. Integracja wewnętrzna człowieka polega na harmonii wszystkich elementów osobowości, harmonii między poznaniem świata a motywami działań, pragnieniami i działaniami, a także między postawami, ideami, wartościami, ambicjami, potrzebami i uczuciami. Prawidłowy rozwój osobowy nie zawierający żadnych form uświadomienia deprawacyjnego sprawia, że młody człowiek dojrzewa integralnie. Dojrzewanie to odnosi się zarówno do sfery uczuciowej i duchowej, jak i pragnienia jedności ciał wyrażanego przez współżycie owocujące prokreacją.

W prawidłowym rozwoju osobowym pragnienie współżycia seksualnego nie może być wyizolowanym impulsem zmysłowym, ale musi się wiązać z więzotwórczym stosunkiem do partnera, świadomością duchowego znaczenia aktu i odpowiedzialnym rodzicielstwem. Wychowanie seksualne to także uczenie czułości, delikatności, umiejętności dostrzegania drugiego człowieka i jego potrzeb, chęć pomocy. Do życia seksualnego oderwanego od miłości i małżeństwa wystarczyłoby wyuczenie technik współżycia, natomiast do życia w małżeństwie i rodzinie trzeba uczyć miłości, która jest istotnym czynnikiem rozwoju człowieka.

Wychowanie seksualne może polegać jedynie na uświadamianiu. Dotyczyć powinno także ukształtowania i rozwoju odpowiednich postaw wobec spraw związanych z płciowością oraz w stosunku do osoby płci odmiennej.

Podejmując trud wychowania seksualnego, rodzice muszą znać cel tego wychowania oraz wiedzieć, co chcą przede wszystkim w dziecku pielęgnować i rozwijać. Ideał wychowawczy wyznaczający zarówno cel, jak i metody oddziaływań powinien się opierać na aksjologicznym charakterze natury ludzkiej oraz na tych wartościach, które są niezbędne do doskonalszego rozwoju osoby we wszystkich jej wymiarach - fizycznym, psychicznym, społecznym i duchowym.

Dariusz Sarzała

Rodzicielska www