Powracająca fala
Nowela o charakterze społeczno-politycznym. Ukazuje obraz krzywdy społecznej oraz niesprawiedliwości. Wyraża protest przeciw polityce zaborcy. Fabuła opiera się na
konflikcie między fabrykantem, Niemcem Adlerem (który kosztem wyzysku robotników utrzymuje swego syna, lekkoducha i obiboka) a zdolnym Polakiem-robotnikiem (w wyniku obcięcia dochodów i zwolnienia przyfabrycznego lekarza Gosławski ulega wypadkowi i umiera). Krzywda wyrządzona robotnikom jak „powracająca fala” odbija się tragicznie na fabrykancie, jego lekkomyślny syn ginie w pojedynku, a zaślepiony w swej ojcowskiej miłości Niemiec podpala fabrykę i traci życie w płomieniach.
Kamizelka
Jest to typowa nowela właściwa, cechująca się zwartą kompozycją i wyraźnie zarysowaną akcją o jednym wątku. Autor wykorzystał w niej tzw. motyw sokoła (nazwa
pochodzi od noweli Boccacia Sokół) - stałym, przewijającym się motywem jest tytułowa kamizelka. Utwór opowiada o dziejach pozornie szczęśliwego małżeństwa
(on - skromny urzędnik, ona - nauczycielka), w którego życie wkracza stale postępująca choroba męża objawiająca się stopniową utratą wagi ciała. Aby zapobiec
zamartwianiu się, oboje na zmianę bez wiedzy strony przeciwnej zwężają kamizelkę, stwarzając pozory poprawy zdrowia. Ale choroba jest nieunikniona i prowadzi
do śmierci. Nowela opowiada więc o wielkiej miłości dwojga ludzi, której symbolem staje się właśnie nieszczęsna kamizelka.
Katarynka
Jest to historia niewidomej dziewczynki i jej ubogiej matki, mieszkanek pewnej, warszawskiej kamienicy. Obok tego snuje autor obraz życia samotnego, starszego
człowieka, pana Tomasza, który uważając się za wielkiego estetę i melomana, nie znosi muzyki katarynek. Widząc jednak wielką radość dziecka przy słuchaniu wędrownego kataryniarza, nie tylko pozwala mu na koncerty pod oknem niewidomej, lecz również zajmuje się dziewczynką, organizując jej opiekę lekarską. Nowela obrazuje ogrom nędzy miejskiej, ale jednocześnie pokazuje sposób niesienia pomocy ludziom chorym, nieszczęśliwym i biednym.
Antek
Nowela o tematyce wiejskiej, chłopskiej. Opowiada o losie uzdolnionego dziecka biednej wyrobnicy, które nie ma warunków do rozwijania swego talentu. Od najmłodszych lat musi pracować, a matka, zapracowana i zajęta przyziemnym problemem zdobycia środków do życia, nie potrafi zrozumieć jego zainteresowań rzeźbiarskich. Utwór stanowi także przejmujący obraz wsi polskiej z jej ciemnotą i zacofaniem, czego dowodem jest epizod z Rozalką, którą na polecenie znachorki, rzekomo znającej się na chorobach, zamknięto w rozpalonym piecu chlebowym i żywcem upieczono. Autor stawia przed bohaterem tytułowym szansę, Antek bowiem wyrusza w świat w poszukiwaniu pracy.
Prus apeluje do czytelników: „podajcie rękę pomocy temu dziecku. Będzie to nasz mały brat Antek, któremu w rodzinnej wsi stało się już za ciasno, więc wyszedł w świat, oddając się w opiekę Bogu i dobrym ludziom.”
Michałko
Tytułowy bohater opuszcza wieś i jedzie do Warszawy „za chlebem”. Prosty, naiwny, ale dobry i uczciwy, z trudem odnajduje miejsce w społeczeństwie, w którym
walka o byt wymaga sprytu, bezwzględności i obojętności wobec innych. Ratuje życie robotnikowi na budowie, gdy go przygniotła kłoda, ale nie uważa się za bohatera,
czyni tylko swą powinność wynikającą z jego dobroci. Nowela porusza problem życia proletariatu miejskiego i włączających się do niego chłopów, którzy muszą
opuścić wieś, aby znaleźć pracę, lecz z racji swego nieprzystosowania do nowych warunków są oszukiwani i wyzyskiwani.
Zobacz też : Motywy literackie - Biedota
Omyłka
Jest to historia starego człowieka, który w okresie Wiosny Ludów zasłużył się dla środowiska emigracji polskiej w Paryżu, a potem w kraju przez społeczność małego miasteczka został uznany za szpiega powieszony. Wydarzenia dzieją się na tle powstania styczniowego. Prus krytykuje postawę społeczeństwa, które daje posłuch nieodpowiedzialnym krzykaczom, a ludzi o odmiennych, aczkolwiek o rozsądnych i trzeźwych poglądach osamotnia, potępia, pochopnie obdarza mianem zdrajców i szpiegów. W nowelach Prusa częste są postacie dzieci, ich losy ilustrują ważkie kwestie społeczne.
W tych małych formach narracyjnych pisarz ukazuje świat psychicznych doznań i postaw etycznych bohaterów z różnych środowisk i stanów. Najczęściej pojawia się jednak prosty, szary człowiek z nizin społecznych. O nowelach Prusa Sienkiewicz pisał: „... otworzył przed nami dusze takich ludzi, odmalował ich byt, dolę i niedolę, ich obyczaje i pierwszy przemówił w druku ich sposobami myślenia i mówienia.”
Zobacz też : Eliza Orzeszkowa - nowelistyka
