Utwór powstał w pierwszej połowie XIV w., na jego genezę złożyły się starannie zbierane przez autora materiały bądź z kart różnych rękopisów, bądź z opowieści kupców bywałych na całym świecie. W rezultacie Boccaccio stworzył opowieść ramową, na wzór Baśni z tysiąca i jednej nocy.
Oto dziesięć osób, które uszły z miasta przed zarazą i schroniły się w bezpiecznym miejsc, dla uprzyjemnienia sobie czasu opowiada przeróżne historie, które dają sto niezwykle ciekawych opowieści.
Symetryczny podział na dziesięć dni pozwala na łączenie nowel w grupy o pokrewnych tematach lub wspólnej tonacji, np. miłość tragiczna lub figle płatane mężom przez żony.
Każdy dzień przebiega podobnie i podobnie się kończy, każda z osób przedstawia swą historię, lecz choć ich tematy są zbliżone, różnią się sposobem opowiadania, indywidualnością spojrzenia na problem oraz poczuciem humoru.
Boccaccio podkreślał z naciskiem, że pisze dla pań, że chce dać rozrywkę „delikatnym stworzeniom” niewieścim, których los budził jego współczucie.
Dlatego bohaterki opowieści, choć są często kobietami prostymi, a ich życie kryje się w głębi kuchni lub alkowy, śmiało i odważnie stawiają czoła mężczyznom, potrafią ich przechytrzyć i upokorzyć.
Postacie Dekamerona zawsze dzielą się na dwie grupy: frantów i dudków, kpiarzy i okpionych, nabierających i nabranych. Głupota przynosi klęskę nieuchronną, ubodzy duchem są bezwzględnie wyśmiani, ukazani w dosadnej, wyolbrzymionej karykaturze.
Ale na wszystkich, nawet krętaczy, filutów i oszustów, patrzy autor z wyraźną sympatią, jakby przyklaskiwał ich werwie, pewności siebie i wyzywającemu cynizmowi. Z poszczególnych nowel wyraźnie przebija renesansowa radość istnienia i zachwyt nad pięknem życia. Około jedna piąta część opowiadań rozwija nić awanturniczych przygód, znajdując w nich źródło wzruszenia i śmiechu.
Przyczyną komizmu mogą być przygody naiwnego prowincjała w wielkim mieście, obrazy zwyrodnienia życia zakonnego czy przykłady przebiegłości kobiet zdradzających swych mężów. Wyrozumiały wobec ludzkich słabości, Boccaccio rozgrzesza zmysły, nie przebacza jednak wyrachowania i pospolitej żądzy zysku w miłości. Dlatego bezwzględnie potępia miłość sprzedajną.
Zobacz też : Ariosto Ludovico - Orland Szalony
Jednocześnie z artyzmem potrafi pokazać piękno kobiecego ciała i podziw dla wdzięków niewieścich. Ostro atakuje przejawy zwyrodnienia przedstawicieli Kościoła, sprawy religii sprowadza przy tym do poziomu rzeczy ludzkich, podlegających krytyce, mogących być podnietą do żartu lub nawet drwiny.
Największy sukces pisarski stanowi nowela o sokole Fryderyka degli Alberighi. Podupadły arystokrata florencki, który umie z godnością żyć na uboczu resztkami swej dawnej świetności, wierny wielbiciel ukochanej kobiety, dla którego miłość osnuta melancholią jest wszystkim, bez wahania poświęca ulubionego ptaka, ostatni znak zewnętrzny minionej chwały rycerskiej.
Przejawia się w tej noweli subtelny realizm pisarza, który prawdziwą rycerskość ukazał nie w blaskach wojennej glorii, ale w świetle dnia powszedniego, na poziomie zwykłych doznań ludzkich. Dekameron stanowi dowód wielkości Boccaccia jako znakomitego pisarza.
Najważniejsze wartości dzieła to: wysoki kunszt narracji, umiejętność zespalania człowieka z otoczeniem, trafność i oszczędność charakterystyk psychologicznych postaci, umiejętność wydobycia najistotniejszych elementów wydarzeń, powiązanie realizmu ze stylem niezwykle plastycznym i konkretnym.
Zobacz też : Literatura w języku polskim
