Jak pisał o swoim czasie? Inaczej niż w dziennikach Dąbrowskiej czy Nałkowskiej nie znajdziemy tu obrazu otaczającej autora rzeczywistości. Iwaszkiewicz oddziela się od niej, jak może, skupiając się na podróżach – mroczny, stalinowski 1951 rok to Włochy i langusty z Rubinsteinami. Iwaszkiewicz pisze głównie o sobie, portrety innych osób pojawiają się incydentalnie. Dziennik to miejsce, gdzie może się użalić nad sobą, ze świadomością jednakże, że ktoś to kiedyś będzie czytał, a może nawet opublikuje.
To nie jest dziennik myśliciela, nie zaskoczy nas celnością uwag, ale są tu fragmenty wzięte z jego wierszy czy opowiadań, które chciałoby się wynotować, na przykład: "spokój, spokój, prawie szczęście". Wzrusza, gdy pisze o swojej samotności i dążeniu do niemożliwego szczęścia, ale i konsternuje objawami manii wielkości i egocentryzmu. Pewna tłumaczka ponoć nazwała go „królem Polski”. Iwaszkiewicz przypomina sobie, że chciał nim zostać w dzieciństwie. Sam strofuje się za podobne myśli, lecz jednocześnie czuje dumę iście królewską, kiedy może gościć u siebie królową belgijską. Ale to nie wszystko. Widzimy tu także Iwaszkiewicza jako dionizyjskiego kochanka życia. Bez tej intensywności przeżyć nie byłoby pewnie jego genialnych opowiadań.
Taki jest ten zakochany młodzieniec, którego poznajemy w 1911 roku. Później wraca pamięcią do tego rajskiego czasu, do Byszew (pierwowzoru Wilka) i przede wszystkim do postaci Jury Mikłucho-Makłaja, jednej z jego największych miłości. W pewnym sensie emocjonalnie Iwaszkiewicz późniejszy, pisarz – można by rzec – państwowy jest tym samym młodzieńcem, który czeka na poruszenie duszy przez muzykę, widok Sandomierza czy Sycylii i przede wszystkim miłość. Tym boleśniej odczuwa z czasem wdzierającą się oschłość starości.
Dziennik wojenny brzmi najbardziej oficjalnie, większość zapisków była już publikowana. Dom pisarza służył wtedy za przechowalnię, Iwaszkiewiczowie uratowali kilkoro Żydów. Życie pod okupacją, jak pisze, okazuje się dość nudne. Uderza za to zapis pewnego dnia: Iwaszkiewicz jedzie przez getto, by zjeść z kimś obfitą kolację, wraca do szpitala do córki, znowu przez getto, by resztę nocy balować znów przy wyszukanym jedzeniu. Fragment nieznośny, bo jakby nieświadomy potworności tego zderzenia.
Po wojnie dziennik robi się znowu emocjonalny, głównie pełen żalu: "Nikt nie dba o moje skarpetki" – narzeka autor. Śledzimy słynny dom na Stawisku i losy małżeństwa z Hanią, w którym oboje są samotni i osobni, połączeni za to miłością do sztuki. I co najbardziej uderzające, widzimy, jak Iwaszkiewicz buduje wokół siebie balon, automistyfikację, dzięki której nie dopuszcza do świadomości tego, co się dzieje w kraju. Lata 50. spędza na podróżach, ale co krok tłumaczy, dlaczego nie opuści kraju. Bo "kocham mój naród" – powiada. Trudno zresztą wyobrazić sobie Iwaszkiewicza, który przecież ciągle tęskni, mieszkającego poza Polską. Jeżdżąc na Zachód, bez wahania twierdzi, że socjalizm jest najlepszy. To samooszustwo pozwala mu żyć, otula się nim jak kokonem. Wścieka się na "Poemat dla dorosłych" Ważyka: "Ja z moim »Listem do Bieruta«, »Felkiem Okoniem« nagle się okazuję ten naiwniaczek, który wierzył we wszystko. (...) Ja już mam taką naturę, że nie mogę widzieć samego negatywu". Ta naiwność była też i wygodną strategią. Dzięki niej mógł koncentrować się tylko na sztuce i pisaniu. Inni, jak choćby Dąbrowska, brali udział w grze z pełną świadomością.
Dziennik wciąga, czyta się go jak zbiór opowiadań, czekam na kolejne tomy. I tylko szkoda, że tak fatalnie został opracowany. Przypisom daleko do doskonałości, a wstęp Andrzeja Gronczewskiego jest po prostu grafomańskim naśladowaniem stylu Iwaszkiewicza. Może to cień wielkiego "Iwachy" odebrał wydawcom rozum?
Jarosław Iwaszkiewicz, "Dzienniki 1911–1955", Czytelnik, Warszawa 2007, s. 576, 52,25 zł