fot. Fotolia
Czym jest dojrzałość szkolna?
Ogólny rozwój człowieka i osiąganie przez niego pełnej dojrzałości trwają stosunkowo długo i wymagają wielu zabiegów natury stymulacyjnej zarówno ze strony samej jednostki, jak i ze strony jej otoczenia, a także zapewnienia odpowiednich warunków życia. Pełna dojrzałość może, ale nie musi zostać osiągnięta, gdyż nie stanowi ona jednego obszaru życia człowieka, lecz wyraża się wieloma składowymi, które wyznaczają dojrzałość w sensie ogólnym.
Jednym z jej wyróżników jest dojrzałość szkolna, którą przejawia każdy człowiek, przystępując do trudnej sztuki uczenia się w szkole.
Przygotowanie dziecka do nauki w szkole to proces długofalowy, wieloetapowy i złożony, gdyż obejmuje różne aspekty rozwojowe i działania dydaktyczno-wychowawcze. To ciężka praca, a nawet sztuka, kształtująca zdolności i kompetencje dziecka. Wyposaża je w wiele możliwości radzenia sobie w sytuacjach życiowych, kryzysowych. Wspomaganie rozwoju dziecka, w tym rozwijanie gotowości szkolnej, to obecnie podstawowe zadanie edukacji przedszkolnej, które wykracza poza ramy powinności, osiągając rangę obowiązku i konieczności. Dojrzałość szkolna, przygotowanie do szkoły, gotowość szkolna (edukacyjna), zdolność do podjęcia nauki w szkole są terminami używanymi zamiennie (w obiegowej nomenklaturze) w odniesieniu do obszaru szkolnych zmagań dziecka i wymogów, którym musi ono sprostać według powszechnie funkcjonujących programów szkolnych.
Od czego zależy dojrzałość szkolna?
W wyniku wielości definicyjnych ujęć dojrzałości szkolnej i wyróżnianych szczególnych rodzajów dojrzałości dziecka należy uznać dojrzałość szkolną za pojęcie względne i traktować ją jako wynik oddziaływań dotyczących psychofizycznego dojrzewania, nagromadzonych przez dziecko w toku codziennych zmagań doświadczeń oraz efektów uczenia się. Ujmując ją jako "[...] osiągnięcie przez dziecko takiego stopnia rozwoju umysłowego, emocjonalno-społecznego i fizycznego, jaki umożliwi mu udział w życiu szkolnym i opanowanie treści programowych" pozostawia się dziecko pod władaniem jego biologicznych składników i naturalnego rozwoju, nad czym właściwie jako niedorosły nie ma mocy sprawczej.
Jednak w dalszej części swoich rozważań nad tą problematyką W. Okoń uwzględnia warunki bytowe dziecka, wykształcenie rodziców, instytucje opiekuńczo-wychowawcze (przedszkole), a więc osadza gotowość szkolną poza dzieckiem, podkreślając zachodzące powiązania. Widoczne są więc tutaj dwa sposoby postrzegania tego zagadnienia – jako statycznego i dynamicznego procesu.
W ujęciu statycznym dojrzałości szkolnej zauważa się wprawdzie i akcentuje zmiany, jakie zachodzą w dziecku (w jego organizmie i psychice) na danym etapie rozwoju określonym przez wiek rozwojowy, ale traktuje się ją jako efekt równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka. Natomiast ujęcie dynamiczne zmierza ku temu, by dojrzałość szkolną widzieć jako rezultat długotrwałych zmian psychofizycznych dziecka pozwalających na podjęcie nauki w szkole i przygotowujących je do tej działalności.
Te dwa konteksty dojrzałości szkolnej wskazują więc na poziom rozwoju fizycznego, psychicznego, społecznego i emocjonalnego jako istotny dla podjęcia nauki w szkole. Umożliwia on opanowanie treści objętych programem klasy pierwszej, a także przysposabia dziecko do klasowego systemu kształcenia. W perspektywie statycznej dojrzałość szkolna jest więc interpretowana jako „[...] moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka”, a w dynamicznej jako „[...] długotrwały proces przemian psychofizycznych, który prowadzi do przystosowania się dziecka do szkolnego systemu nauczania początkowego”.
W drugim ujęciu podkreśla się zatem siłę, z jaką rozwijają się organizm i jego podstawowe funkcje, co powinno być zrównoważone z wymaganiami szkoły. Jest to szczególnie istotne podczas przejścia dziecka z przedszkola do szkoły, czyli w okresie wczesnoszkolnej nauki dziecka. Stanowi również konieczny warunek adaptacji szkolnej i osiąganych w niej wyników. Etap zmiany jednego mikrosystemu (przedszkola) na drugi (szkołę) wymaga zwiększonego wysiłku nie tylko adaptacyjnego, ale także motywacyjnego, który umocni dziecko w pełnieniu roli ucznia.
Przystosowanie to jest dla dziecka łatwiejsze i mniej bolesne, gdy owe mikrosystemy charakteryzuje ciągłość warunków i zadań, gdy są do siebie zbliżone i nie wykazują sprzeczności. Dotyczy to nie tylko zadań szkolnych, ale też zachowań nauczyciela, przez które wyraża on dużą akceptację dziecka i empatyczne rozumienie, tak jak w przedszkolu. Ponadto edukacja taka sprzyja zdobywaniu przez dziecko doświadczeń i przeżywaniu oraz interpretowaniu ich po swojemu. Strukturyzuje się świat dziecka, któremu nadaje ono indywidualne znaczenia, zmierzając ku emancypacji, wolności i niezależności w takim zakresie, jaki zostaje określony przez jego autonomiczne wyposażenie. (...)
Zobacz też: Nauczanie dziecka przez praktykę
Wskaźniki gotowości szkolnej
Najczęściej w przypadku określania gotowości szkolnej akcentuje się jej trzy wskaźniki, takie jak:
1. Gotowość emocjonalno-motywacyjna – odpowiednia reakcja emocjonalna na działania bodźcowe, wytrzymałość na stres związany z podejmowaniem zadań, prawidłowość kontaktów interpersonalnych, umiejętność samoobsługi i podporządkowania się, przygotowanie na odraczanie gratyfikacji, pozytywne nastawienie do nauki i uczenia się. Istotą tego aspektu jest świadomość znaczenia dla samego dziecka umiejętności czytania i pisania oraz konsekwencji nabycia tej umiejętności. Wyzwala to bowiem silną motywację do podejmowania starań w tym zakresie, a pobyt w szkole staje się nie koniecznością, lecz przyjemnością i celem samym w sobie. Dziecko kształci też wtedy samodzielność w poszukiwaniu dróg rozwoju poznawczego (czytanie książek, czasopism, teksty twórcze, pisanie wierszy itp.). Następują więc autoedukacja i samowychowanie, tak istotne dla rozwoju i związanego z nim osiągania coraz wyższego poziomu biologicznego, społecznego i emocjonalnego.
2. Gotowość słownikowo-pojęciowa – posiadanie odpowiedniego zasobu słowno-pojęciowego i graficzno-dźwiękowego, poprawne używanie słownictwa, umiejętność wyrażania myśli, konstruowanie wniosków i uogólnień, prawidłowe dokonywanie klasyfikacji w obrębie poznanych rzeczy i zjawisk. Dziecko nie tylko zna symbole graficzne i dźwiękowe, ale też umie nimi operować w celu poprawnego czytania i pisania. Jego doświadczenie lingwistyczne się poszerza, osiągając taki stopień, który pozwala mu na swobodne posługiwanie się mową i pismem jako sposobami komunikacji międzyludzkiej. Sprawia mu to przyjemność i motywuje do wzbogacania słownictwa oraz jego semantycznego aspektu przez używanie przenośni czy wyjaśnianie przysłów. Bogate słownictwo pozwala dziecku na opisywanie rzeczy, zjawisk, innych ludzi i samego siebie na podstawie norm i zasad, które funkcjonują w jego życiu i mają autonomiczne wyjaśnienie.
3. Gotowość psychomotoryczna – dotyczy następujących aspektów: motoryki (sprawność fizyczna w poruszaniu się), grafomotoryki (sprawność dłoni związana z pisaniem), artykulacji (prawidłowe wymawianie głosek funkcjonujących w języku ojczystym), percepcji wzrokowej (dobra praca analizatora wzrokowego oraz umiejętność dokonywania analizy i syntezy wzrokowej), percepcji słuchowej (prawidłowa praca analizatora słuchowego, a także umiejętność analizy i syntezy słuchowej), koncentracji (możliwość skupienia uwagi na zadaniu i czynności), pamięci (adekwatne do wieku rozwojowego funkcjonowanie pamięci mimowolnej i dowolnej), orientacji w schemacie ciała i lateralizacji (prawidłowe rozumienie stron ciała i stosunków przestrzennych, jak też ustalona dominacja stronna w postaci wysokiej sprawności jednej ręki), integracji (prawidłowe współdziałanie wszystkich funkcji organizmu). W tym aspekcie mieszczą się takie umiejętności i sprawności cząstkowe dziecka, które decydują i pozwalają na opanowanie techniki czytania i pisania.
Czytanie i pisanie
Podstawowymi umiejętnościami, których dziecko uczy się w pierwszych latach pobytu w szkole, są czytanie i pisanie. Do tych umiejętności musi być ono także gotowe i zdolne, by podołać związanym z nimi wymogom. Początkiem kształtowania się definicji dojrzałości do nauki czytania, a zarazem pisania, było stwierdzenie M. Markowskiej, że za dojrzałe do czytania uważa się dziecko, które „[...] osiągnęło właściwy poziom rozwojowy w zakresie funkcji decydujących o prawidłowym przebiegu nabywania umiejętności czytania”. Nasuwały się jednak duże wątpliwości dotyczące możliwości ustalenia optymalnego przygotowania psychicznego jednostki do podejmowania zadań w zakresie czytania oraz czasu, kiedy to następuje.
Ponadto w związku z przywołaną definicją pojawia się pytanie, czy tylko dziecko jest odpowiedzialne za właściwy poziom rozwoju, czy też jest on uwarunkowany środowiskowo; zakres gotowości do nauki pisania obejmuje bowiem trzy obszary funkcjonowania dziecka: umysłowy, motoryczny oraz emocjonalno-społeczny. Mieści się to w perspektywie ogólnego pojęcia gotowości szkolnej, jednak głębsza analiza prowadzi do bardziej szczegółowych wyróżników tej gotowości, ich transparentności i jednoznaczności.
Zobacz też: Jak pomóc dzieciom z zaburzeniami mowy?
Gotowość do czytania
Zgodnie z podstawą programową wychowania przedszkolnego gotowość szkolna dziecka do nauki czytania wyraża się:
- zainteresowaniem czytaniem oraz gotowością do podejmowania tej czynności;
- umiejętnością słuchania opowiadań, baśni oraz rozmowami na ich temat;
- zainteresowaniem książkami w ogóle;
- umiejętnością układania krótkich zdań, ich podziałem na wyrazy, wyrazów na sylaby, a sylab na głoski;
- zdolnością analizy słów (wyrazów) o prostej budowie fonetycznej;
- rozumieniem sensu informacji przekazywanych w formie symbolicznej i rysunkowej;
- odczytywaniem krótkich i prostych podpisów pod obrazkami czy napisów na szyldach. (...)
Gotowość do pisania
A. Klim-Klimaszewska uważa, że umiejętność pisania jest czynnością wtórną wobec czynności czytania, z czego wynika zalecenie, by najpierw uczyć dziecko czytać. Jednak w praktyce obydwie czynności kształcone są równocześnie, gdyż w sposób naturalny integrują się jako kompatybilne z sobą. Nie stanowi to dla dziecka dodatkowego obciążenia, a wręcz przeciwnie – ułatwia mu zdobywanie tych umiejętności w jednym czasie. Problemy dziecka związane z uczeniem się wprawdzie pozostają, ale są znacznie mniejsze.
Obie czynności – pisanie i czytanie – ogniskują się bowiem na sprawności psychomotorycznej oraz integracji wzrokowo-słuchowej i słuchowo-ruchowej. W podstawie programowej wychowania przedszkolnego za dziecko gotowe do nauki pisania uważa się zatem takie, które:
- potrafi określać kierunki oraz elementy na kartce papieru;
- rozumie polecenia związane z wykonaniem czynności i z określeniem miejsca („Narysuj kreskę w prawym, górnym rogu”; „Zacznij od lewej strony kartki” itp.);
- patrzy z uwagą (organizuje pole spostrzeżeniowe) i zapamiętuje składowe elementy ilustracji;
- charakteryzuje się taką sprawnością dłoni i nadgarstka oraz koordynacją ręki i oka, które są niezbędne do pisania, rysowania i wycinania;
- wykazuje zainteresowanie pisaniem i gotowość do nauki pisania.
Gotowość do nauki pisania wyraża się więc w takich właściwościach dziecka, jak:
- spostrzeganie analityczno-reprodukcyjne (umiejętność rozpoznawania, porównywania, odtwarzania znaków graficznych i ich cech dystynktywnych: ich elementów, położenia, kierunku, wielkości, proporcji, rozmieszczenia itp.);
- zdolność przetwarzania obrazu graficznego na obraz ruchu dynamicznego (obejmuje to pamięć ruchową i koordynację wzrokowo-ruchową);
- orientacja przestrzenna (umiejętność rozmieszczenia znaków na papierze z zachowaniem kierunku oraz odstępów między liniami, literami, wyrazami i zdaniami);
- integracja ruchów ręki (współdziałanie ruchów ramienia, przedramienia, nadgarstka, dłoni i palców w akcie pisania);
- szybkość odtwarzania znaków graficznych (tempo pracy, odpowiednie napięcie mięśniowe);
- gotowość na wykonanie zadania (zdolność pokonywania trudności);
- wytrwałość w wykonywaniu zadania (aspekt motywacyjno-wolicjonalny);
- zdolność do samokontroli i autooceny jako cennego źródła osobistych doświadczeń i satysfakcji. (...)
Zobacz też: Wpływ zabawy na rozwój dziecka
Rozwój mowy
Okres przedszkolny to swoisty etap rozwoju mowy i języka dziecka, zarówno w wymiarze ilościowym, jak i jakościowym. Znacznie powiększa się zasób słów używanych przez dziecko oraz wzbogaca ich semantyczny aspekt, dlatego coraz częściej używa ono słów nowych w odpowiednim kontekście. Wyraźnie uwidoczniają się logiczność wypowiedzi oraz jej gramatyczność, co świadczy o dojrzewaniu dziecka w tym zakresie.
Na jakość rozwoju mowy i języka wpływa też umiejętność porozumiewania się z ludźmi, nawet dorosłymi, a płynność wypowiedzi wskazuje na coraz wyższy stopień osiąganej gotowości szkolnej. Prawidłowo rozwinięta percepcja i ekspresja mowy wpływają na osiąganie sukcesów w nauce czytania i pisania, a to z kolei na dojrzałość w tym aspekcie, co czyni z przedszkola instytucję odpowiedzialną za wchodzenie dziecka na pożądane etapy rozwojowe, za prawidłowe przygotowanie do podjęcia nauki w szkole. Dzieci właściwie nie trzeba uczyć języka, a jedynie do nich mówić.
Mówienie do dziecka i z dzieckiem językiem wyraźnym, bogatym pojęciowo i treściowo, rozwiniętym, bez niepotrzebnych zdrobnień i spieszczeń, poprawnym gramatycznie jest niezwykle istotne dla jego rozwoju i sprawności. Dojrzałość do nauki czytania i pisania wiąże się z rozumieniem tych czynności jako form porozumiewania się językowego, a substancją tego porozumiewania się jest pismo, czyli linearny ciąg znaków graficznych rządzących się swoistymi regułami.
Czytanie i pisanie zatem stanowią:
- czynność językową (komunikacja oparta na języku),
- czynność metajęzykową (świadomość pisma, szczególnie w relacji druk – słowo; świadomość relacji głoska – litera; świadomość środków językowych użytych do formowania wypowiedzi i ich kontroli),
- czynność metapoznawczą (świadoma kontrola procesów poznawczych zaangażowanych w czytanie, rozumienie tekstu),
- czynność pragmatyczną i metapragmatyczną (umiejętność celowego posługiwania się tekstami pisanymi i kontroli ich zastosowań z perspektywy celów indywidualnych i ponadindywidualnych). (...)
Brak lub niewłaściwy poziom gotowości do nauki czytania i pisania
Brak lub niewłaściwy poziom gotowości do nauki czytania i pisania może skutkować brakiem osiągnięć szkolnych i oczekiwanych społecznie sukcesów. Wymagania społeczne dotyczą bowiem kształtowania kompetencji i umiejętności, których bezwzględny pomiar określa i ocenia współczesny fenomen efektywności instytucjonalnej. Wskaźnikami braku gotowości do nauki czytania i pisania są:
- całkowita nieświadomość symbolu (znaku) litery, istoty czytania i pisania, różnic pomiędzy tymi formami wypowiedzi;
- znaczne trudności z identyfikowaniem różnic i podobieństw w nieskomplikowanych obrazach;
- zaburzenia koncentracji uwagi;
- problemy z wypowiadaniem dłuższych, skomplikowanych słów i wyrażeń;
- brak lub niska koordynacja wzrokowo-ruchowo-słuchowa, kłopoty z kontrolą ruchów ołówka;
- prawidłowe rozumienie tylko prostych, jasno sformułowanych i krótkich poleceń;
- trudności z utrzymaniem kierunku działania. (...)
Zobacz też: Wszystko o wychowaniu
Matematyka
Zawężenie zakresu gotowości szkolnej ma swój oddźwięk w wyróżnieniu dojrzałości do uczenia się matematyki. Konsekwencją jej braku są niepowodzenia w uczeniu się matematyki w całokształcie nauki szkolnej. Dojrzałość do uczenia się matematyki wchodzi niewątpliwie w zakres ogólnego pojęcia dojrzałości szkolnej, gdyż obejmuje swoim zasięgiem ten poziom procesów psychicznych, które są koniecznie uruchamiane w trakcie nabywania wiadomości i umiejętności matematycznych oraz egzekwowania wymagań stawianych dziecku przez szkołę (programy szkolne).
Podczas rozwiązywania zadań matematycznych następuje matematyzacja sytuacji życiowej przedstawionej w postaci zadania, co skutkuje uruchomieniem i współdziałaniem złożonych czynności intelektualnych realizowanych na tle procesów emocjonalnych. Przez matematyzację rozumiemy konstrukcję schematu myślowego jakiegoś układu rzeczywistych stosunków, który jest czymś więcej niż sposobem rozwiązania tego jednego zadania – odnosi się do wielu podobnych sytuacji, które stanowią konkretyzację tego schematu.
To treści nauczania matematyki i metody funkcjonujące w pracy dydaktycznej na tych zajęciach wyznaczają elementy składowe gotowości matematycznej, stąd jej wskaźnikami są:
1) dziecięce liczenie:
- sprawne liczenie i rozróżnianie błędnego liczenia od poprawnego;
- umiejętność wyznaczania wyniku dodawania i odejmowania w zakresie 10 „w pamięci” lub na palcach;
2) operacyjne rozumowanie na poziomie konkretnym w zakresie:
- uznawania stałości ilości nieciągłych (zdolność do wnioskowania o równoliczności mimo obserwowalnych zmian w układzie elementów porównywalnych zbiorów);
- wyznaczanie konsekwentnych serii (zdolność do ujmowania każdego z porządkowanych elementów jako mniejszego od nieuporządkowanych i jednocześnie jako największego w zbiorze już uporządkowanym);
3) zdolność do odrywania się od konkretów i posługiwanie się reprezentacjami symbolicznymi w zakresie:
- pojęć liczbowych (aspekt językowo-symboliczny);
- działań arytmetycznych (formuła arytmetyczna i jej przekształcenie);
- schematu graficznego (grafy strzałkowe, drzewka, tabele i inne uproszczone rysunki);
4) dojrzałość emocjonalna wyrażająca się w
- pozytywnym nastawieniu do samodzielnego rozwiązywania zadań;
- odporność emocjonalna na sytuacje trudne intelektualnie (zdolność do kierowania swym zachowaniem w sposób racjonalny mimo przeżywanych napięć);
5) zdolność do syntetyzowania oraz zintegrowania funkcji percepcyjno-motorycznych, która wyraża się w sprawnym odwzorowywaniu złożonych kształtów, rysowaniu i konstruowaniu. (...)
Zobacz też: Mundurki szkolne – zalety i wady
Fragment pochodzi z książki „Dziecko u progu szkoły” autorstwa H. Dmochowskiej i L. Wiatrakowskiej (Impuls 2013). Publikacja za zgodą wydawcy.
