Przedstawiciel młodszego pokolenia pisarzy XVIII w., jeden z aktywnych działaczy obozu patriotycznego, literat i publicysta, przyczynił się Niemcewicz do rozwoju komedii politycznej. Był wychowankiem polskiego oświecenia, ukończył Szkołę Rycerską. Jako adiutant Adama K. Czartoryskiego zwiedził Niemcy, Anglię, Francję i Włochy, co pozwoliło mu poznać stosunki w Europie. Po powrocie do kraju rozpoczął swą działalność polityczną.
Był członkiem Komisji Edukacji Narodowej i posłem na Sejm Czteroletni. Redagował „Gazetę Narodową i Obcą”. W powstaniu 1794 r. brał udział jako adiutant Kościuszki. Po wyjściu z niewoli wyjechał na kilka lat do Ameryki, potem powrócił i aktywnie uczestniczył w życiu politycznym i literackim. Pozostawił po sobie obfitą spuściznę literacką, głównie pisaną w okresie przedrozbiorowym. W tym okresie powstały utwory dramatyczne, wiersze okolicznościowe, bajki o charakterze politycznym, pamflety.
Do najgłośniejszych utworów należy komedia polityczna Powrót posła (1791), związana tematycznie z reformami przygotowanymi przez Sejm Czteroletni. W 1792 r., w rocznicę Konstytucji 3 Maja, napisał sztukę Kazimierz Wielki, w której pod maską historii ukrył aluzje do sytuacji współczesnej.
Zobacz też : Prady umysłowe epoki oświecenia
Spod jego pióra wyszły ponadto: tragedia Władysław pod Warną, utwór osnuty na tle dramatycznych wydarzeń wojny polsko-tureckiej, w którym ostrzegał rodaków przed niebezpieczeństwem nie przemyślanych działań politycznych;
Duma o Żółkiewskim i Duma o Stefanie Potockim - utwory wyrażające tęsknotę za duchem rycerskim, kilkanaście bajek politycznych o charakterze satyrycznym (krytykował konserwatywną szlachtę przeciwną reformom); wiersz Na hersztów targowickich - ostra krytyka targowiczan, oskarżenie zdrajców, którzy zniszczyli osiągnięcia Sejmu Czteroletniego.
Po drugim rozbiorze powstała pełna bólu i żałoby elegia Wiosna, w której przedstawił poczucie pogłębiającej się niewoli narodowej oraz pragnienie walki. Patriotyczna biografia i nasączona miłością do ojczyzny twórczość Niemcewicza przyniosła mu sławę i rangę prawego Polaka.
Zobacz też : Kierunki literackie okresu oświecenia
Powrót posła
Najsłynniejsza w historii literatury polskiej komedia polityczna Niemcewicza została napisana pod koniec 1790 r., w następnym roku ukazała się drukiem, a już rok później wystawiono ją w Teatrze Narodowym. Tempo, w jakim powstawała, związane było z sytuacją polityczną. J. U. Niemcewicz jako poseł i członek stronnictwa patriotycznego brał udział w walce o przeprowadzenie reform, a utwór miał oddziaływać na opinię społeczną. Współcześni dopatrywali się w nim aluzji do konkretnych osób.
Komedia miała być adresowana głównie do średniozamożnej szlachty, dlatego jej akcja została umieszczona na prowincji, a bohaterami uczyniono reprezentantów tej warstwy społecznej. Intryga utworu nie jest oryginalna ani zbyt skomplikowana. Oto dworek Podkomorzostwa, ludzi światłych i postępowych, którzy trzech synów oddali do służby państwowej.
Właśnie w przerwie między obradami sejmu jeden z nich, Walery, poseł należący do stronnictwa demokratycznego, przyjeżdża do domu, by między innymi spotkać się ze swą ukochaną Teresą, córką Starosty z pierwszego małżeństwa, wychowaną w domu Podkomorzego. Ojciec dziewczyny oraz macocha, zauroczeni modnym kawalerem, łowcą posagów Szarmanckim, chcą wydać Teresę właśnie za niego.
Kiedy okazuje się, że ten liczy jedynie na majątek, Starosta daje się przekonać i zezwala na małżeństwo córki z Walerym. Fabuła nie jest więc wymyślna, zachowana została jedność miejsca, czasu i akcji. Najważniejsze wartości utworu tkwią w zaprezentowanych bohaterach i ich poglądach. Są to przedstawiciele dwóch stronnictw: zwolennicy reform (rodzina Podkomorzego) oraz ich przeciwnicy (Starosta z żoną, Szarmancki).
Centralną postacią jest Starosta Gadulski, typowy krzykacz sejmikowy, kłótliwy i gadatliwy, nie uznający cudzych racji, pijak i niedołęga. Najbardziej ceni bogactwo, nawet jego własne małżeństwo podyktowane było względami majątkowymi. Jest zwolennikiem sarmackich tradycji, złotej wolności, liberum veto i wolnej elekcji. Własne interesy przedkłada nad dobro ogólne.
Jego pozorny patriotyzm opiera się na ślepym, bezkrytycznym przywiązaniu do przeszłości. Z niechęcią odnosi się do wszystkiego co nowe, krytykuje poczynania sejmu i postępowych posłów. Jest postacią ze wszech miar negatywną. Starościna zaś to „dama modna”, kobieta głupia, wychowana na salonowych, egzaltowanych romansach, pochłonięta marzeniami sentymentalnymi, kapryśna histeryczka, która nie potrafi poprawnie mówić ani po polsku, ani po francusku.
Z kolei Szarmancki jest przedstawicielem „złotej młodzieży warszawskiej”, modnym fircykiem, którego nie interesują sprawy publiczne, i który dla osiągnięcia celu posługuje się pochlebstwem, frazesem i intrygą. Postacie pozytywne mają mniej rozbudowane portrety, skonstruowane wyraźnie na zasadzie kontrastu. Podkomorzy to wzorowy i mądry ojciec, dobry i ludzki opiekun swoich poddanych, oświecony patriota dumny z poczynań syna-posła.
Przedkłada interes społeczny nad własne korzyści, występuje przeciw złotej wolności, popiera starania o wprowadzenie sukcesji tronu. Zapowiada nawet oczynszowanie chłopów. Jest wrogiem cudzoziemskiej mody. W jego domu panuje zgoda, miłość i wzajemne zaufanie. W takim duchu wraz z Podkomorzyną, „polską żoną i matką”, wychowują synów oraz Teresę. W komedii politycznej miernikiem wartości człowieka staje się postawa obywatelska i sposoby wywiązywania się z obowiązków wobec narodu.
Dlatego zwolennicy reform, „naprawy Rzeczypospolitej” pokazani są w wymiarze pozytywnym, zaś wady przeciwników autor wyolbrzymił i podkreślił. O roli Powrotu posła w walce z zacofaniem politycznym mówi fakt, że sztuka po wystawieniu jej w Teatrze Narodowym w 1791 r. stała się wielkim wydarzeniem nie tyle literackim, co politycznym.
Jeden z posłów stronnictwa konserwatywnego wystąpił w sejmie przeciwko jej wystawianiu, gdyż - jak twierdził - autor „prawo narodu wolnej elekcji (...) znieważył i wydrwił, a komedianci powtórzyli”. Sztuka spełniała więc funkcję, jaką przypisywał jej Niemcewicz - podsycała dyskusję i przekonywała do reform.
Źródło : Wydawnictwo Printex
