Wielką zaletą utworu jest dynamika akcji stworzona przez dramatyczny splot wielu niezwykłych i nagłych wydarzeń. Od porwania do wyzwolenia i ocalenia trwa nieprzerwana walka o życie. Tworzy go wielka historia (wojny, rewolucja), czyny i działania innych postaci oraz groźne żywioły egzotycznej przyrody, dzikie zwierzęta i klimat Afryki. Tłem wydarzeń jest powstanie pod wodzą Mahdiego (1885). Do tego przywódcy wiodą przecież Bedini porwane dzieci traktując jako zakładników. Wojna to w powieści obrazy ludzkich nieszczęść, przerażające „piekło na ziemi”, krajobrazy zniszczenia i upodlenia człowieka, wstrząsające widoki Chartumu i Omdurmanu.
Proroka może czytelnik oglądać podczas ekstatycznych modłów zbiorowych oraz w czasie audiencji, w której Staś wykaże się odwagą przeciwstawiając się propozycji przyjęcia innej wiary. Obrazy lokalnej wojny dwóch murzyńskich plemion poznają dzieci w późniejszej wędrówce. Do czytelnika niezwykle silnie przemawia plastyczny obraz egzotycznej przyrody.
Mamy tu zalany słońcem Egipt, Kanał Sueski i Nil z jego kataraktami, rozżarzoną Pustynię Arabską i Libijską, gruzy zniszczonego Chartumu. Wraz z bohaterami błądzimy po wypalonych pożarami sawannach, przedzieramy się przez skłębioną zieleń dżungli, nurzamy się w wysokich trawach i roślinności puszcz, przeżywamy burzę piaskową na pustyni i grozę tropikalnego huraganu połączoną z nocną sceną uczty lwów rozszarpujących konie. Doznajemy olśnienia złudną fatamorganą oraz podziwiamy bujną roślinność lasów. Jak w gigantycznym zoo, spotykamy wielbłądy, lwy, szakale, hieny, słonie i małpy, nawet straszliwe „wabo”.
Zobacz też : Motywy literackie - Bitwa / walka
Obcujemy z mieszkańcami tej ziemi, z Egipcjanami, Arabami, Beduinami, Sudańczykami, Murzynami, ich kulturą, obyczajem, religią i czarownikami. Wiedzeni siłą Sienkiewiczowskiej wyobraźni wędrujemy po olbrzymich krainach Afryki od Kairu do brzegów oceanu, gdzie czeka ocalenie. A przy tym należy pamiętać, że pobyt Sienkiewicza w Afryce na przełomie 1890 i 1891 roku trwał tylko kilka miesięcy, gdyż pisarz z powodu febry musiał zakończyć wyprawę.
W tym egzotycznym świecie toczą się losy Stasia, Nel oraz ich przypadkowych towarzyszy: Kalego, Mei, Naribu oraz psa Saby i słonia Kinga.
Staś Tarkowski to trochę średniowieczny rycerz broniący życia swej małej damy. Trochę zbyt pewny siebie i zarozumiały młodzieniec, a jednocześnie wyróżniający się intelektem, wiedzą, energią, siłą fizyczną i prawością charakteru. Daje wiele przykładów odwagi i poświęcenia: rzuca się do nierównej walki z okrutnym Gebhrem w obronie Nel, osłania dziewczynkę podczas burzy piaskowej, dwukrotnie podejmuje próby uwolnienia z rąk porywaczy, nawet zabija w celu ocalenia życia swego i swych bliskich. Jest też obrońcą pokrzywdzonych, wybawcą i opiekunem Kalego, Mei i Nasibu, troszczy się o przyszłe losy młodego króla Wa-himów. Nel zaś to urocza, ośmioletnia dziewczynka, pełna dobroci, miłości i delikatności. Niesłychanie żywa, nad wiek mądra, dojrzewa w czasie podróży, z rozpieszczonej jedynaczki staje się „małą kobietką”, dzielną i odważną (choć nieraz podlegającą lękom i niepewności).
Pies Saba (po arabsku „lew”) odgrywa w utworze również znaczącą rolę. Broni dzieci przed licznymi niebezpieczeństwami, ostrzega, walczy z gorylem, przyczynia się do spotkania z ludźmi poszukującymi dzieci.
W pustyni i w puszczy zachwyca obrazami o niezwykłej wrażliwości kolorystycznej i malarskiej, doskonałą dramaturgią scen indywidualnych i zbiorowych, mistrzostwem
dialogów. Jest to powieść-baśń, powieść-przygoda i robinsonada, nawet powieść o dojrzewaniu i powieść egzotyczna. Łączy w sobie wszystkie te elementy,
ale na pierwszy plan wysuwa się cecha następująca: saga o niezłomnym, polskim rycerzu, o jego odwadze, bezkompromisowej szlachetności i moralnej odpowiedzialności za siebie i innych.
Zobacz też : Hasła programowe pozytywizmu
