Średniowiecze żywo interesowało się życiem i działalnością ludzi wybitnych. Układano o nich opowieści, w których ujawniała się tęsknota do ideału, potrzeba budującego oddziaływania na czytelników lub słuchaczy oraz pragnienie ocalenia wydarzeń od zapomnienia.
W ten sposób rozwijała się literatura hagiograficzna czyli żywoty świętych i legendy o świętych. Bohaterami ich byli święci patronowie, męczennicy, apostołowie mieczem i przykładem szerzący religię Chrystusową.
Do najstarszych zabytków tego typu należą trzy żywoty św. Wojciecha, z pochodzenia Czecha, który wyruszył na wyprawę misyjną do Prus i tam zginął w 997 r. Pierwszy z tych żywotów został napisany przez rzymianina Jana Kanapariusza, zaś drugi i trzeci wyszedł spod pióra Brunona z Kwerfurtu. Utwory te mają dziś wartość dokumentalną, są wyrazem światopoglądu ludzi czasów średniowiecza.
W swojej koncepcji przestrzegają typowego dla żywotów schematu: opisują narodzenie świętego, cudowne dzieciństwo, młodość opartą na rozwijaniu wzniosłych cnót, potem ucieczkę z domu, śluby czystości i ubóstwa, ascezę i umartwianie się, prześladowania, cuda czynione za życia, wreszcie męczeńską śmierć i cuda czynione po śmierci.
Zobacz też : Polska poezja religijna
Kult św. Wojciecha nie dorównał jednak kultowi św. Stanisława ze Szczepanowa, biskup krakowski, na skutek zatargu z Bolesławem Śmiałym został stracony, a jego ciało poćwiartowano.
Został kanonizowany w 1253 r. Pierwszy jego życiorys, zwany mniejszym - Vita sancti Stanislai został napisany między rokiem 1218 a 1222. Autor położył nacisk na cuda dokonane przez świętego za życia i po śmierci.
Są one szablonowe, znane z innych żywotów. Późniejsze dzieło, pochodzące z lat 1256-1266, autorstwa Wincentego z Kielc, ma bardziej literacki charakter, kreśli jaskrawą sylwetkę króla-tyrana (Bolesław Śmiały został potraktowany jako zwyrodniały morderca) i wyidealizowany portret niewinnej ofiary.
Tekst tego żywota został w XV w. przerobiony przez Długosza, a w XVI Mikołaj z Wilkowiecka przełożył go na język polski.
Postaci innego świętego, apostoła Rusi, poświęcony jest żywot De vita et miraculis cancti Jacchonis (O życiu i cudach św. Jacka - ok. 1352) autorstwa Stanisława z Krakowa. Obejmuje biografię świętego urozmaiconą opisem jego cudów.
Zobacz też : Historiografia - kroniki
Zainteresowanie literaturą religijną nie ograniczało się jedynie do żywotów. Doprowadziło do wydania całej serii traktatów czysto religijnych lub też religijno-politycznych. Do najbardziej znanych należą:
- dzieło Mateusza z Krakowa, wędrownego scholara, wybitnego teologa - Praktykom kurii rzymskiej;
- traktaty Pawła Włodkowica na temat sposobu szerzenia wiary (głosił, że miecz nie powinien być narzędziem krzewienia wiary);
- utwory Jakuba z Paradyża, kaznodziei i teologa-moralisty o stosowaniu cnót ewangelicznych w życiu ludzkim.
