Urodził się pod Lublinem, niedaleko Hrubieszowa, jako syn skromnego oficjalisty dworskiego, zubożałego szlachcica. Dzieciństwo spędził w rodzinnych stronach, przez długie lata stykał się z wsią, wtedy jeszcze pańszczyźnianą. Pod wpływem brata Leona, organizatora przygotowań do walki zbrojnej z caratem, wciągnął się do akcji konspiracyjnej i wziął udział w powstaniu styczniowym.
Ranny w bitwie, dostał się w ręce wroga. Dzięki staraniom rodziny udało mu się wydostać z więzienia. Powrócił do gimnazjum, zaczął studia w Warszawskiej Szkole Głównej, lecz naukę przerwał. Trudności materialne zmuszały go do pracy w coraz to nowych miejscach i zawodach: był guwernerem, urzędnikiem technicznym, ślusarzem w fabryce maszyn Lilpopa.
Pisaniem zajął się raczej z przypadku i początkowo traktował to zajęcie jako sposób upowszechniania pewnych dziedzin nauki. Związał się z pismami warszawskimi - „Niwą” i „Opiekunem Domowym”, potem z „Kurierem Warszawskim”. Od 1872 roku pojawiają się jego humorystyczne opowiadania i lekkie felietony, wesołe wierszyki i dowcipne scenki.
Pisze coraz więcej opowiadań, wykorzystując swoje doświadczenia i obserwacje, również te związane ze wsią. Pierwotnie publikowane w pismach, później zostały zgromadzone i wydane w zbiorach: Pierwsze opowiadania (1881), Szkice i obrazki (1885), Drobiazgi (1891), Opowiadania wieczorne (1895). Są tu takie opowiadania i nowele jak: Antek, Na wakacjach, Wieś i miasto, Katarynka, Kamizelka, Grzechy dzieciństwa i inne (zob. Nowelistyka Prusa).
Jednocześnie pisał Prus znakomite kroniki drukowane w „Kurierze Warszawskim”. Tu zużytkował doświadczenia wyniesione z lat wędrówek za pracą, walki z biedą i ukazał, jak doskonałym jest obserwatorem. Karty kroniki zaludniają zarozumiali arystokraci i rubaszna szlachta, sprytni kupcy i pracowici rzemieślnicy, niezliczone sylwetki mieszkańców stołecznych zaułków, prowincjonalnych mieścin i zapadłych wsi, podpatrzone w codziennych zajęciach i powszednich troskach.
W 1880 roku ukazała się Anielka. Pierwotny tytuł Chybiona powieść stanowił ironiczne ostrzeżenie dla czytelników przyzwyczajonych do tradycyjnej powieści „romansowej”. Ten utwór nie miał pary kochanków z ich bogatą w perypetie drogą do ołtarza lub mogiły. Zaprezentował natomiast Prus typ powieści społecznej zgodnie z duchem swoich czasów.
Podjął w tym szkicu powieściowym szereg aktualnych problemów społecznych, ukazał jedną rodzinę, a w niej szczególną rolę przydzielił dziecku, tytułowej Anielce. Poprzez jej losy i studium jej psychiki ukazał skutki błędów popełnionych przez społeczeństwo dorosłych.
Zastosował w narracji dziecięcy punkt widzenia, co w efekcie dało, że świat społecznych anomalii jawi się w sferze emocjonalnej i przez to jest przejmujący. Utwór zwraca uwagę na doniosłość kwestii ziemiańskiej. Ziemiaństwo po zniesieniu pańszczyzny nie potrafiło przystosować się do nowej rzeczywistości. Prowadziło utracjuszowski tryb życia, tak jak pan Jan, w rezultacie bankrutowało.
Dochodziło do sporów z chłopami (spór dziedzica z Gajdą, spór o serwituty). Pisarz poruszył też w powieści sprawę ekspansji niemieckiej na ziemie polskie oraz problem koligacenia się zbankrutowanej szlachty ludowej ze światem kapitału. Do tych problemów powracał również w następnych utworach (zob. Anielka).
Największą sławę przynoszą pisarzowi jego następne powieści. Pierwsze z nich to Placówka (1885) i Lalka (1887-1889). Placówka jest nowatorskim utworem tej doby, ponieważ autor na bohatera wybiera chłopa i jego rodzinę, a naczelnym problemem czyni utrzymanie ziemi w polskich rękach.
Zobacz też : Bolesław Prus "Lalka"
Temat Lalki sam autor scharakteryzował słowami: „przedstawić naszych polskich idealistów na tle społecznego rozkładu”. Powieść kreśli obraz dziejów miłości kupca do arystokratki, a tłem wydarzeń jest Warszawa z jej problemami i mieszkańcami reprezentującymi zróżnicowane środowisko - od nędznych robotników z Powiśla do znudzonej, bezmyślnej arystokracji.
Potem przychodzi kolej na Emancypantki. Ukazywały się na łamach „Kuriera Codziennego” w latach 1890-1893. W głównej swej koncepcji jest to powieść edukacyjna o dziejach duchowego dojrzewania młodej dziewczyny, poznającej kolejno różne środowiska społeczno-obyczajowe (prywatna pensja żeńska, prowincjonalna inteligencja, rodzina nowobogackich, arystokratyczny salon). Ale losy bohaterki powieści sugerują, że usamodzielnienie życiowe nie zapewnia szczęścia, a ruch reministyczny przedstawiony został w krzywym zwierciadle.
W 1897 roku powstaje powieść historyczna Faraon, utwór o rozkładzie państwa egipskiego, upadku dynastii dwudziestu faraonów i zwycięstwie kasty kapłańskiej. W 1908 pisze Prus powieść Dzieci, w której przedstawia swój stosunek do aktualnych dylematów społecznych i politycznych, ustosunkowuje się do rewolucji 1905 roku i udowadnia, że młodzi rewolucjoniści nie stanęli na wysokości zadania. Mówiąc o twórczości Prusa nie można zapomnieć o jego działalności publicystycznej.
Przez całe swe życie drukował artykuły w różnej prasie, na łamach „Kronik Tygodniowych” i „Nowin”. Poruszał problemy polityczne, społeczne, moralne i literackie. Już same tytuły rozpraw są wymowne: Kierowanie opinią publiczną, Jak wygląda nasz rozwój społeczny, Oświata i moralność, Szkic programu w warunkach obecnego rozwoju społeczeństwa. W tych pracach sformułował program narodowego rozwoju.
Propagował idee użytecznej pracy wewnętrznej, dbałości o harmonijne stosunki między naturą a społeczeństwem, nawoływał do pracy twórczej w duchu postępowym. Utwory B. Prusa stanowią ważny element dorobku literatury polskiej. O jego powieściach socjolog Ludwik Krzywicki powiedział: „... będą kiedyś przyczynkiem o charakterze naukowym.
Jak Dickens w Anglii, Balzak we Francji, tak Prus u nas stanie się świadectwem natury historycznej, świadectwem, które dalekim pokoleniom opowie, jak ludzie żyli życiem powszednim w Polsce w drugiej połowie XIX w. Bohaterzy w powieściach są zmyśleni, ale ich otoczenie codzienne i tryb życia, bieg myśli są plastyczną rzeczywistością.” Z kolei M. Dąbrowska napisała o Prusie: „był nie tylko „sercem serc „,jak głosi napis na jego grobie, ale usiłował być i płodną myślą polskich mózgów.”
Zobacz też : Hasła programowe pozytywizmu
