Niniejszy artykuł powstał z myślą o tych wszystkich, którzy chcą napisać testament. Nie jest to tekst wyczerpujący – sam problem spadków jest zbyt rozległy na jeden tekst. Jednak postaram się przedstawić tutaj poszczególne rodzaje testamentów oraz na podstawie rozległego orzecznictwa Sądu Najwyższego, wskazać sytuacje w jakich dana forma jest dopuszczalna i w jakich dopuszczalna nie jest.
Testamenty zwykłe
Prawo przewiduje dwa rodzaje testamentów – zwykłe i szczególne. W pierwszym wypadku ich ważność zależy tylko od spełnienia odpowiednich warunków zastrzeżonych w Kodeksie Cywilnym. W drugim wypadku muszą zaistnieć okoliczności dodatkowe – nazwijmy je zewnętrznymi.
Testament holograficzny
Testament holograficzny nazywany jest również testamentem własnoręcznym. Istnieją następujące zastrzeżenia dotyczące sporządzenia go:
a) musi być napisany w całości pismem ręcznym
b) należy go podpisać i opatrzyć datą
Brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu jeżeli nie ma wątpliwości co do:
- zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu
- treści testamentu
- wzajemnego stosunku kilku testamentów (tzn. jeśli jest kilka różnych testamentów, nie może być wątpliwości co do tego, który z nich jest ostateczny)
Należy zaznaczyć, że:
- nawet jeśli testament własnoręczny zaginie, lecz spadkobierca jest w posiadaniu kserokopii dokumentu i jest w stanie udowodnić w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku fakt jego sporządzenia, ważność oraz treść rozporządzenia, wtedy uznaje się, że testament jest ważny
- należy pamiętać o złożeniu podpisu pod treścią testamentu – w innym wypadku w trakcie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku trzeba będzie wykazać związek pomiędzy podpisem a treścią rozporządzenia
- ważny będzie testament jeśli miał on formę listu w którym osoba sporządzająca testament wyraziła swoją wolę i podpisała list tylko za pomocą wyrazu określającego stosunek rodzinny (np. Wujek, Dziadek etc.)
- tak samo ważny będzie testament w formie listu jeśli spadkodawca podpisał się tylko imieniem – taki podpis musi być uzasadniony przez stosunki pomiędzy spadkodawcą a spadkobiercą
Testament można złożyć u notariusza. Nie różni się niczym od testamentu holograficznego poza notarialnym potwierdzeniem jego prawdziwości.
Testament alograficzny
Ten testament jest składany wobec konkretnego organu gminy w obecności świadków. Aby go sporządzić w tej formie należy:
- w obecności dwóch świadków oświadczyć swoją ostatnią wolę wobec wójta (lub burmistrza lub prezydenta miasta) albo starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego
- sporządza się protokół zawierający oświadczenie, protokół jest opatrzony datą jego sporządzenia; protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków
- protokół musi być podpisany przez spadkodawcę (jeśli spadkodawca nie może go podpisać, zaznacza się w protokole dlaczego brakło podpisu)
- w ten sposób nie mogą sporządzić testamentu osoby głuche lub nieme
Sąd Najwyższy orzekł, że nieważny jest testament sporządzony przed sekretarzem gminy skazanym prawomocnym wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania. Oznacza to, że ta zasada rozciąga się na wszystkie wymienione wcześniej organy.
Testamenty szczególne
Testamenty szczególne mogą być złożone tylko w konkretnej sytuacji przez konkretne osoby. Testament taki nie jest też bezterminowy. Są one ważne przez sześć miesięcy od ustania okoliczności, które spowodowały, że testament musiał być złożony w takiej formie (np. żołnierz sporządzający testament w specjalnym trybie ponieważ jego życie było zagrożone wyzdrowiał, został wyleczony i nie grozi mu niebezpieczeństwo – testament będzie ważny przez sześć miesięcy od momentu gdy lekarze orzekli, że nie ma zagrożenia dla życia).
Testament ustny i testament ustny w trakcie podróży statkiem morskim lub powietrznym
Testament ustny można złożyć, kiedy zachodzą następujące przesłanki:
- istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy
- albo jeśli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe albo bardzo utrudnione
Wtedy spadkodawca może oświadczyć swoją ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
Należy przy tym sprecyzować kilka istotnych faktów:
- Zamiar samobójczy nie jest uznawany za usprawiedliwiający obawę rychłej śmierci.
- Obawa rychłej śmierci to nie tylko obiektywna ocena stanu zdrowia ale również subiektywne przekonanie spadkodawcy co do rychłego zgonu.
- Jeśli jakiś stan chorobowy prowadzi do zgonu (np. nieuleczalna choroba) to za obawę rychłej śmierci będzie uznany stan nagłego pogorszenia się sytuacji.
- Ważny jest tutaj aspekt ustnego ujawnienia woli przez spadkodawcę.
W trakcie podróży statkiem lub samolotem można złożyć podobne oświadczenie przed dowódcą lub jego zastępcą. Osoba ta spisuje wolę spadkodawcy w obecności dwóch świadków, następnie wszyscy powinni to oświadczenie podpisać. Na tak sporządzonym testamencie należy podać datę spisania. Jeśli spadkodawca nie jest w stanie podpisać pisma, należy podać w nim przyczynę braku podpisu. Jeśli zachowanie takiej formy nie jest możliwe, wtedy można złożyć normalne oświadczenie ustne.
Testament żołnierza
Jest to ostatni rodzaj testamentu wymieniony w Kodeksie Cywilnym, aczkolwiek jest regulowany przez rozporządzenie Ministra Obrony. Oto przesłanki:
- Sporządzić ten rodzaj testamentu można tylko w czasie wojny, mobilizacji lub przebywania w niewoli.
- Testament taki mogą sporządzić następujące osoby: żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową, pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych, osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym:
- członkowie personelu Polskiego Czerwonego Krzyża oraz innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia
- osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych
- członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych
- przez inne osoby cywilne znajdujące się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo przebywające na samolocie należącym do Sił Zbrojnych albo na statku wodnym należącym do Marynarki Wojennej
Testament można złożyć przed:
- sędzią wojskowym.
- dwoma świadkami – wtedy jest wymagany podpis spadkodawcy i świadków
- trzema świadkami – wtedy jest wymagany podpis wszystkich trzech świadków
- jeśli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy (rana, choroba, inne szczególne przyczyny) wtedy testament może być złożony przed dwoma świadkami, którzy nie muszą być jednocześnie obecni
Kto nie może być świadkiem
Kodeks Cywilny przewiduje ograniczenia co do tego, kto może być świadkiem. Tak więc świadkiem nie może być:
- ten, kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (np. nieletni, ubezwłasnowolniony częściowo czy w pełni)
- niewidomy, głuchy lub niemy
- ten, kto nie może czytać i pisać
- ten, kto nie włada językiem w którym spadkodawca sporządza testament
- skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania
- osoba, dla której w testamencie przewidziano jakąkolwiek korzyść
- małżonek spadkodawcy, jego krewni, powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nim w stosunku przysposobienia (adoptowany lub ten, który adoptował)
- w wypadku pkt. 6 i 7 spadek jest nieważny tylko co do korzyści przewidzianej dla tej osoby
Michał Jezierski